مدرسه علمیه الزهرا(س) واوان

چهل داستان و چهل حديث
از امام جواد عليه السلام

عبداللّه صالحى

السلام عليك ايها الا ية العظمى
السلام عليك ايها الحجة الكبرى
السلام عليك ايها المطهر من الزلاّت …
درود خدا بر تو باد اى نشانه بزرگ الهى
درود خدا بر تو باد اى حجت كبراى الهى
درود خدا بر تو باد اى امامى كه از لغزشها پاك و بر كنار بوده اى ،
سلام بر تو اى ابن الرضا…

امام نهم شيعيان حضرت جواد (ع) در سال 1095 هجرى در مدينه ولادت يافت . نام نامى اش محمّد معروف به جواد و تقى است . القاب ديگرى مانند: رضى و متقى نيز داشته ولى تقى از همه معروفتر مى باشد.

مادر گرامى اش سبيكه يا خيزران است كه اين هر دو نام در تاريخ زندگى آن حضرت ثبت است .
امام محمّد تقى (ع) هنگام وفات پدر حدود 8 ساله بود. پس از شهادت جانگداز حضرت رضا عليه السلام در اواخر ماه صفر سال 203 ه‍ مقام امامت به فرزند ارجمندش حضرت جوادالائمه (ع) انتقال يافت .

ماءمون خليفه عباسى كه همچون ساير خلفاى بنى عباس از پيشرفت معنوى و نفوذ باطنى امامان معصوم و گسترش فضائل آنها در بين مردم هراس ‍ داشت ، سعى كرد ابن الرضا را تحت مراقبت خاص خويش قرار دهد. (از اينجا بود كه ماءمون نخستين كارى كه كرد، دختر خويش امّ الفضل را به ازدواج حضرت امام جواد (ع) درآورد، تا مراقبى دائمى و از درون خانه ، بر امام گمارده باشد. رنجهاى دائمى كه امام جواد (ع) از ناحيه اين ماءمور خانگى برده است ، در تاريخ معروف است ).(98)

از روشهايى كه ماءمون در مورد حضرت رضا (ع) بكار مى بست ، تشكيل مجالس بحث و مناظره بود. (99) ماءمون و بعد معتصم عباسى مى خواستند از اين راه - به گمان باطل خود - امام (ع) را در تنگنا قرار دهند. در مورد فرزندش حضرت جواد (ع) نيز چنين روشى را بكار بستند. بخصوص كه در آغاز امامت هنوز سنى از عمر امام جواد (ع) نگذشته بود. ماءمون نمى دانست كه مقام ولايت و امامت كه موهبتى است الهى ، بستگى به كمى و زيادى سالهاى عمر ندارد.

بارى ، حضرت جواد (ع) با عمر كوتاه خود كه همچون نوگل بهاران زودگذر بود، و در دوره اى كه فرقه هاى مختلف اسلامى و غير اسلامى ميدان رشد و نمو يافته بودند و دانشمندان بزرگى در اين دوران ، زندگى مى كردند و علوم و فنون ساير ملتها پيشرفت نموده و كتابهاى زيادى به زبان عربى ترجمه و در دسترس قرار گرفته بود، با كمى سن وارد بحثهاى علمى گرديد و با سرمايه خدايى امامت كه از سرچشمه ولايت مطلقه و الهام ربانى مايه ور بود، احكام اسلامى را مانند پدران و اجداد بزرگوارش گسترش داد و به تعليم و ارشاد پرداخت و به مسائل بسيارى پاسخ گفت . براى نمونه ، يكى از مناظره هاى ( احتياجات ) حضرت امام محمّد تقى (ع) را در زير نقل مى كنيم :

(عياشى در تفسير خود از ذرقان كه همنشين و دوست احمد بن ابى دؤ اد بود، نقل مى كند كه ذرقان گفت : روزى دوستش (ابن ابى دؤ اد) از دربار معتصم عباسى برگشت و بسيار گرفته و پريشان حال به نظر رسيد. گفتم : چه شده است كه امروز اين چنين ناراحتى ؟ گفت : در حضور خليفه و ابوجعفر فرزند على بن موسى الرضا جريانى پيش آمد كه مايه شرمسارى و خوارى ما گرديد. گفتم چگونه ؟ گفت : سارقى را به حضور خليفه آورده بودند كه سرقتش آشكار و دزد اقرار به دزدى كرده بود. خليفه طريقه اجراى حد و قصاص را پرسيد. عده اى از فقها حاضر بودند، خليفه دستور داد بقيه فقيهان را نيز حاضر كردند، و محمّد بن على الرضا را هم خواست .
خليفه از ما پرسيد:
حد اسلامى چگونه بايد جارى شود؟
من گفتم : از مچ دست بايد قطع گردد.
خليفه گفت : به چه دليل ؟
گفتم : بدليل آنكه دست شامل انگشتان و كف دست تا مچ دست است ، و در قرآن كريم در آيه تيمم آمده است : (( فامسحوا بوجوهكم و ايديك . )) بسيارى از فقيهان حاضر در جلسه گفته مرا تصديق كردند.
يك دسته از علماء گفتند: بايد دست را از مرفق بريد.
خليفه پرسيد: به چه دليل ؟
گفتند: به دليل آيه وضو كه در قرآن كريم آمده است :… (( و ايديكم الى المرافق . )) و اين آيه نشان مى دهد كه دست دزد را بايد از مرفق بريد.
دسته ديگر گفتند: دست را از شانه بايد بريد چون دست شامل تمام اين اجراء مى شود.
و چون بحث و اختلاف پيش آمد، خليفه روى به حضرت ابوجعفر محمّد بن على كرد و گفت :
يا اباجعفر، شما در اين مسئله چه مى گوييد؟
آن حضرت فرمود: علماى شما در اين باره سخن گفتند. مرا از بيان مطلب معذور بدار.
خليفه گفت : به خدا سوگند كه شما هم بايد نظر خود را بيان كنيد.
حضرت جواد فرمود: اكنون كه مرا سوگند مى دهى پاسخ آن را مى گويم . اين مطالبى كه علماى اهل سنت درباره حد دزدى بيان كردند خطاست . حد صحيح اسلامى آنست كه بايد انگشتان دست را غير از انگشت ابهام قطع كرد.
خليفه پرسيد: چرا؟
امام (ع) فرمود: زيرا رسول اللّه (ص ) فرموده است سجود بايد بر هفت عضو از بدن انجام شود: پيشانى ، دو كف دست ، دو سر زانو، دو انگشت ابهام پا، و اگر دست را از شانه يا مرفق يا مچ قطع كنند براى سجده حق تعالى محلى باقى نمى ماند، و در قرآن كريم آمده است : (( (و ان المساجد للّه …) )) سجده گاه ها از آن خداست ، پس كسى نبايد آنها را ببرد.
معتصم از اين حكم الهى و منطقى بسيار مسرور شد، و آن را تصديق كرد و امر نمود انگشتان دزد را براى حكم حضرت جواد (ع) قطع كردند.
ذرقان مى گويد: ابن ابى دؤ اد سخت پريشان شده بود، كه چرا نظر او در محضر خليفه رد شده است . سه روز پس از اين جريان نزد معتصم رفت و گفت :
يا اميرالمؤ منين ، آمده ام تو را نصيحتى كنم و اين نصيحت را به شكرانه محبتى كه نسبت به ما دارى مى گويم . معتصم گفت : بگو.
ابن ابى دؤ اد گفت : وقتى مجلسى از فقها و علما تشكيل مى دهى تا يك مسئله يا مسائلى را در آن جا مطرح كنى ، همه بزرگان كشورى و لشكرى حاضر هستند، حتى خادمان و دربانان و پاسبانان شاهد آن مجلس و گفتگوهايى كه در حضور تو مى شود هستند، و چون مى بينند كه راءى علماى بزرگ تو در برابر راءى محمّد بن على الجواد ارزشى ندارد، كم كم مردم به آن حضرت توجه مى كنند و خلافت از خاندان تو به خانواده آل على منتقل مى گردد، و پايه هاى قدرت و شوكت تو متزلزل مى گردد.
اين بدگويى و اندرز غرض آلود در وجود معتصم كار كرد و از آن روز در صدد برآمد اين مشعل نورانى و اين سرچشمه دانش و فضيلت را خاموش ‍ سازد.(100)

صفحات: 1· 2· 3

در آیه 30 سوره نازعات از گسترش زمین سخن به میان آمد که در اصطلاح به آن دحو الارض می گویند. قرآن می فرماید: «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا [نازعات/30] و زمين را بعد از آن گسترش داد».
صاحب تفسیر نمونه در توضیح آیه می گوید: «منظور از “دحو الارض” این است که در آغاز تمام سطح زمین را آب های حاصل از باران های سیلابی نخستین فرا گرفته بود این آب ها تدریجاً در گودال های زمین جای گرفتند و خشکی ها از زیر آب سر بر آوردند و روز به‌ روز گسترده‌ تر شدند تا به وضع فعلی درآمد و این مساله بعد از آفرینش زمین و آسمان روی داد».[1]
در روایات ما هم به مسئله دحو الارض اشاره شده است. به عنوان نمونه در روایتی از امام رضا (علیه السلام) آمده است: «خداوند در روز دحو الارض، زمین را از زیر کعبه گسترانیده است».[2] و یا در روایت دیگری از ایشان آمده است که می فرمایند: «روز ۲۵ ذی القعده روزی است که رحمت الهی در آن منتشر شده و زمین گسترده شده و کعبه در زمین قرار داده‌ شده است».[3]
به هر حال این روز به خاطر نزول رحمت الهی و قرار گرفتن کعبه بر روی زمین از قداست خاصی برخوردار است، لذا با مراجعه به مفاتیح الجنان می بینیم که برای این روز اعمالی وارد شده است از جمله اینکه:
روزه داشتن، كه ثواب هفتاد سال عبادت را دارد.
احیاء و شب بیداری شب بیست و پنجم، كه برابر با یك سال عبادت است.
ذكر و دعا خواندن.
انجام غسل به نیت روز دحو الارض.
دو ركعت نماز؛ به این صورت كه هنگام ظهر (و زوال شمس) دو ركعت نماز بخواند، در هر ركعت یك بار «حمد» و پنج مرتبه سوره «شمس» را بخواند، و بعد از سلام نماز بگوید: «لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِی الْعَظیمِ.»
آن گاه این دعا را بخواند: «یا مُقیلَ الْعَثَراتِ اَقِلْنی عَثْرَتی. یا مُجیبَ الدَّعَواتِ اَجِبْ دَعْوَتی. یا سامِعَ الْاَصْواتِ اِسْمَعْ صَوْتی وَ ارْحَمْنی وَ تَجاوَزْ عَنْ سَیئاتی وَ ما عِنْدی، یا ذَالْجَلالِ وَ الْاِكْرامِ؛ ای در گذرنده لغزش‌ها، از لغزش هایم در گذر.‌ ای اجابت كننده درخواست‌ ها، دعاهایم را بپذیر.‌ ای [خدایی] كه صداها را می‌شنوی، صدایم را بشنو و مرا مورد رحمت خویش قرار بده، و از بدی‌ های من و آنچه نزد من است در گذر،‌ ای صاحب جلالت و بزرگواری.»
خواندن دعای ذیل: «اَللَّهُمَّ داحِی الْكَعْبَةِ وَ فالِقَ الْحَبَّةِ وَ صارِفَ اللَّزْبَةِ وَ كاشِفَ كُلِّ كُرْبَةٍ اَسْئَلُكَ فی هذَا الْیوْمِ مِنْ اَیامِكَ الَّتی اَعْظَمْتَ حَقَّها وَ اَقْدَمْتَ سَبْقَها وَ جَعَلْتَها عِنْدَ الْمُؤْمِنینَ وَدیعَةً…»
زیارت ثامن الحجج، امام هشتم علیه السلام از برترین اعمال مستحب این روز می‌باشد و سخت مورد تأكید و سفارش قرار گرفته است.
احیاء و بیدار بودن در شب 25 ذی قعده و انجام عبادات در آن شب برابر با صد سال عبادت است.[4]

صفحات: 1· 2

سطوح فرهنگ ديني

ديدگاه پيش گفته در باب فرهنگ و فرهنگ ديني، به دستاورد مهم ديگري نيز مي انجامد که از منظردولت ديني حائز کمال اهميت است. وضعيت فرهنگي يک جامعه را مي توان در سطوح گوناگون مطلوبيت، تعريف و تقسيم بندي کرد(1)با توجه به ديدگاه مورد نظر در بازخواني فرهنگ و فرهنگ ديني در آينه ارکان چهارگانه، نکته اخير را مي توان چنين توضيح داد: که هر يک از ارکان فرهنگ جامعه (رفتار، گرايش ها، باورها و معلومات)، مي تواند در يکي از سطوح حد نامطلوب، حداقل، حد لازم، حد مطلوب و حداکثر باشد.
تعداد سطوح مزبور مي تواند کمتر يا بيشتر طراحي گردد و آنچه در اين نوشتار مي آيد، صرفاً براي تقريب به ذهن مي باشد. در ادامه، براي ترسيم روشني از موضوع، به ذکر يک مثال از ارکان و عرصه هاي گوناگون فرهنگ ديني مي پردازيم.

2-1- سطوح رفتار ديني

رفتار ديني مردم در جامعه، مثال و شاخه هاي فراواني دارد که در اينجا يک موضوع و سطوح گوناگون آن را بررسي مي کنيم. موضوع مورد نظر، رعايت حقوق ديگران توسط هر يک از شهروندان است. اين موضوع توسط تک تک افراد يا به صورت ميانگين در جامعه، مي تواند در يکي از وضعيت ها يا سطوح ذيل باشد:
الف - حد نامطلوب: در حالت نامطلوب، با وجود انواع نظارت ها، هشدارها، دستگيري ها، زندان ها و مانند اينها، شاهد انواع پايمال کردن حقوق مردم توسط يکديگر هستيم. روشن است، جامعه اي با اين حد نامطلوب از رفتار مرتبط با رعايت حقوق ديگران، در وضعيتي بحراني به سر مي برد و جرم و جنايت در آن بسيار فراگير خواهد بود.
ب - حداقل: در سطح حداقل، فرد يا جامعه فقط به شرطي حقوق ديگران را رعايت مي کنند که بر رفتار او نظارت شود و او نيز از مجازات ناشي از خطاي خود بترسد.
ج- حدلازم: فرد يا جامعه اگر در رعايت حقوق انسان ها رشد کنند و به سطح بالاتري برسند، نه تنها در شرايطي که قانون آنها را ملزم مي کند، بلکه بدون وجود قانون يا بدون بيم مجازات نيز حقوق ديگران را رعايت مي کنند. براي مثال، شخص دزدي نمي کند، حتي اگر مطمئن باشد کسي از سرقت او مطلع نخواهد شد، شخص از چراغ قرمز عبور نمي کند، حتي اگر پليس حضور نداشته باشد و مانند اينها.
اگر در سطح حداقل، محرک بيروني قانون، عامل رعايت حقوق ديگران بود، در سطح حد لازم، محرک دروني اخلاق، عامل رعايت حقوق ديگران است.
د- حد مطلوب: در اين سطح، علاوه بر رعايت حقوق ديگران (عدل)، مردم به يکديگر خدمت هم مي کنند (احسان). در چنين جامعه اي مؤسسات خيريه فراوان است، اقدامات عام المنفعه زياد مشاهده مي شود (مثلاً بسياري از پزشکان، ساعاتي را به معاينه رايگان افراد بي بضاعت اختصاص مي دهند) و مانند اينها.
ه - حداکثر: در اين سطح، رعايت حقوق ديگران از حد عدل و احسان هم مي گذرد و به ايثار مي رسد. فرد يا جامعه اي که به اين سطح رسيده، حاضر است از حقوق خود بگذرد و امتياز اختصاصي خود را به ديگري بدهد؛ براي مثال، خود گرسنه بخوابد و غذاي خويش را به مستمند بدهد. مطالب مذکور را مي توان در جدول (1)خلاصه کرد:

2-2- سطوح گرايش ديني

گرايش ديني مردم نيز مثال ها و شاخه هاي فراواني دارد که در اينجا براي نمونه، موضوع حب و بغض نسبت به افراد را مورد بررسي قرار مي دهيم.
الف- حد نامطلوب: فرد يا جامعه از نظر حب و بغض نسبت به افراد در حالت نامطلوب يا بحراني، نسبت به شخصيت هاي ظالم احساس و ابراز علاقه و نسبت به شخصيت هاي صالح، احساس و ابراز تنفر مي کنند. مثال بارز اين حالت، شيطان پرستي است. اين احساس علاقه يا تنفر مي تواند در حالتي فرضي، مانند ديدن يک فيلم سينمايي يا خواندن يک رمان به وجود آيد.
ب- حداقل: در اين حالت فرد يا جامعه، نسبت به شخصيت هاي ظالم علاقه دارند و نه نسبت به شخصيت صالح انزجار و تنفر. به عبارت ديگر، فرد يا جامعه در اين سطح نسبت به شخصيت هاي گوناگون، بي تفاوت هستند.
ج- حد لازم: در اين سطح فرد يا جامعه، نه تنها نسبت به شخصيت هاي ظالم احساس علاقه نمي کنند، يا بي تفاوت نيستند، بلکه احساس و ابراز تنفر مي کنند؛ همچنين نه تنها نسبت به شخصيت هاي صالح احساس تنفر نمي کنند، يا بي تفاوت نيستند، بلکه احساس و ابراز علاقه مي کنند.
د- حد مطلوب: فرد و جامعه اي که به اين سطح برسند، تنفر از ظالمان و علاقه به صالحان را از حالت کلي خارج نموده و به مصاديق آن مي پردازند؛ يعني از ظالمان خاص و در رأس آن، دشمان اسلام متنفر و به صالحان خاص و در رأس آن، پيشوايان اسلام علاقه مند هستند.
ه - حداکثر: در اين سطح، فرد و جامعه از ظلم ظالم متنفر و به عمل نيک افراد صالح علاقه مندند. در اين سطح، وقتي به ظالمي اشاره مي شود، ظلم او مورد تنفر قرار مي گيرد و تمام افراد موجود يا فرضي آن، به خاطر زشتي آن ظلم و خطا منفور واقع مي شوند. همچنين وقتي به فرد صالحي اشاره مي شود، عمل صالح او فهميده مي شود و وقتي از عمل نيک و صالحي ياد مي شود، تمام افراد موجود يا
فرضي آن عمل، به خاطر زيبايي و حسن آن عمل، محبوب شناخته مي شوند. مطالب مزبور را مي توان در جدول(2 )خلاصه کرد:

2-3- سطوح باور ديني

در اين مثال ها و شاخه هاي فراوان باورهاي ديني مردم، باور مردم به سلسله هاديان بشر را مورد بررسي قرار مي دهيم.
الف - حد نامطلوب: در اين سطح، فرد يا جامعه معتقد هستند خدا وجود دارد، اما هرگز کسي را براي هدايت بشر نفرستاده و يا اصلاً خدايي وجود ندارد و به تبع، پيامبري هم فرستاده نشده است.
ب- حداقل: در اين سطح، چنين باوري وجود دارد که خداوند به خاطر خيرخواهي و رحمتش نسبت به انسان ها، سلسله پيامبراني را به عنوان هاديان بشريت مبعوث داشته است. (نبوت عامه)
ج - حد لازم: مطابق با باور فرد يا جامعه در اين سطح، مصاديق خاص پيامبران و به ويژه پيامبرخاتم روشن است، يعني چنين باوري وجود دارد که محمد بن عبدالله فرستاده خدا و خاتم پيامبران است. (نبوت خاصه)
د - حد مطلوب: فرد يا جامعه اي که به اين سطح برسند، معتقدند پرونده نبوت بسته شده، اما هدايتگري خداوند ادامه دارد، يعني خداوند همواره افرادي را در ميان بشريت قرار مي دهد که پيامبر نيستند، اما نقش هدايتگري را ايفا مي کنند. (امامت و به ويژه مهدويت)
ه- حداکثر: در اين سطح، فرد يا جامعه باور دارند، در زمان عدم حضور امام، به توصيه خود امامان (ع) بايد هداييتگري را از افراد عادل و اسلام شناس انتظار داشت (وظايت فقيه)

2-4- سطوح اطلاعات ديني

مردم جامعه، اطلاعات زيادي در باب ابعاد گوناگون دين و دينداري دارند که براي نشان دادن امکان سطح بندي اين اطلاعات از باب نمونه، به بررسي اطلاعات مرتبط با مقايسه اديان و فرق مي پردازيم.
الف - حد نامطلوب: دراين سطح، نه تنها فرد يا جامعه مسلمان نسبت به برتري فرقه يا دين خود نسبت به ديگر فرق و اديان، چيزي نمي دانند، بلکه مطالبي هم در باب برابري اديان از حيث نجات بخشي شنيده اند. اين سطح از اطلاعات، به راحتي مي تواند به باور به«پلوراليسم ديني» يا«کثرت گرايي ديني» بينجامد.
ب- حداقل: در اين سطح، مخاطب ما از سلسله انحرافات و ضعف هاي اساسي موجود در اديان و فرق ديگر مطلع است؛ براي مثال، به تفاوت اديان آسماني و غير آسماني و خرافات اديان غير آسماني آگاه است و يا از منشأ مکاتب انحرافي اطلاعاتي دارد.
ج - حد لازم: در اين سطح، فرد يا جامعه مي فهمند اديان و فرق ديگر، نه تنها باطله، بلکه حق ستيز هستند؛ براي مثال، اطلاعاتي کسب مي کنند درباره
دشمني هاي مکاتب خود ساخته و دين نماها عليه دين و دينداري، يا دشمني هاي استکبار جهاني براي مخدوش نشان داده چهره مسلمانان.
د - حد مطلوب: فرد يا جامعه اي که به اين سطح از اطلاعات مرتبط با مقايسه اديان و فرق رسيده اند، اطلاعات مقايسه اي بيشتري ميان دين خود و ديگر اديان در عرصه هاي گوناگون دارند؛ براي مثال، يک مسلمان مي داند حرمت گوشت خوک در اسلام چه ابعادي دارد که مسيحيت به آن بي توجه است، يا مي داند خليفه دوم دستور به منع کتابت حديث داده و از اين رو، احاديث اهل سنت پس از پيامبر صلي الله عليه و آله با فاصله اي بيش از صد ساله نوشته شده اند.
ه -حداکثر: فرد يا جامعه، وقتي به اطلاعات حداکثري از اطلاعات مقايسه اي مي رسند که از اشکالات و شبهات وارد بر دين خود آگاه هستند و مي توانند به آنها پاسخ دهند. 

صفحات: 1· 2

ابوبكر محمد پسر زكرياي رازي فيلسوف و عالم طبيعي و شيمي دان و پزشك بزرگ ايران عالم اسلامي و ملقب به جالينوس المسلمين از مفاخر مشاهير جهان و يكي از نوابغ روزگار قديم است. تولد او در اوايل شعبان سال 251 هجري در ري اتفاق افتاد و در همين شهر به تحصيلات خود در فلسفه و رياضيات و نجوم و ادبيات مبادرت كرد و بعيد نيست كه توجه او به تحصيل علم كيميا نيز در ايام جواني جلب شده باشد.

توجه و اشتغال وي به علم طب بعد از سنين جواني و بنابر قول ابوريحان بيروني پس از مطالعات و تجارب آن استاد در كيميا جلب و عملي شده و نتيجه عارضه پي بوده كه در چشم وي از تجارب كيميا وي پديد آمده بود نوشته اند:

رازي در سي سالگي به بغداد رفت و چون بر بيمارستان مقتدر گذر كرد به طب دلبستگي يافت و به تحصيل اين علم پرداخت و چون در آن چيره دست شد، به ري بازگشت و به خدمت منصوربن اسحاق حاكم ري در آمد و سرپرست بيمارستان ري شد. بعدها به بغداد رفت و رياست بيمارستان مقتدر را بر عهده گرفت و شهرت وي در بغداد به جايي رسيد كه سابقه نداشت.

محل و تاريخ وفات محمد رازي به درستي مشخص نيست، بيروني وفات او را در ماه شعبان سال 313 هجري نوشته و تعداد تاليف هاي وي را بيش از پنجاه و شش كتاب و رساله دانسته است.

از مهمترين آثار او يكي «الحاوي» است كه به نظر از «قانون» ابن سينا مهمتر است. اين كتاب چند قرن مورد مطالعه و مراجعه، بلكه تنها كتاب اصلي درسي طب به شمار مي رفته است. الحاوي دائره المعارفي بوده كه اكنون تمام آن در دست نيست.

محمد رازي اين كتاب را به صورت يادداشتهاي متعددي تهيه كرده بود و بعد از مرگ وي به دستور ابن عميد از روي يادداشتهاي او كتاب را استنساخ و تنظيم كردند. مقدار زيادي از نتايج آزمايشها و مطالعات رازي در اين كتاب جمع است.

اثر ديگر رازي «طب المنصوري» است كه به نام منصور بن اسحاق حاكم ري تاليف و تنظيم شده است. طب المنصوري و برخي از رساله هاي طبي ديگر محمد رازي به زبان لاتيني ترجمه و چاپ شده و مورد استفاده اروپاييان بوده است.

كتاب «من لا يحضره الطبيب» اثر ديگر وي شامل دستورهاي ساده براي معالجات گوناگون است. كتاب ديگر او «برء الساعه» است.

در علم كيميا بايد رازي را سرآمد دانشمندان اسلامي دانست. از كارهاي مهم او كه متكي به آزمايشهاي متعدد بوده، كشف جوهر گوگرد (اسيد سولفوريك) و الكل است.

محمد رازي كتابهاي متعدد در كيميا به رشته تحرير در آورده است كه از آن جمله «كتاب الاكسير» و «كتاب التدبير» را بايد نام برد. محمد رازي در پايان عمر به سبب كثرت كار و مطالعه نابينا شد.

اين فيلسوف و پزشك نامي ايران علاوه بر علم وسيع كيميا و پزشكي جهانگير، در فلسفه نيز داراي تحقيقات عميقي است كه مورد توجه و اهميت مي باشد. از كتابها و آثار فلسفي او اكنون جز تعداد معدودي در دست نيست، ولي آن چه از فهرست بيروني و ساير ماخذ بر مي آيد. وي كتابهاي متعدد در كليات مسايل طبيعي و منطقيات و ما بعدالطبيعيه داشته است و آنها عبارتند از كتابهاي: سمع الكيان الهيولي الصغير و الهيولي الكبير. (ابن نديم: كتاب الهيولي المطلقه و للجسم محركا من ذاته طبعا – في العاده – المدخل الي المنطق – كتاب البرهان – كيفيه الاستدلال – العلم الالهي علي راي سقراط العلم الالهي الكبير في الفلسفه القديمه – رساله در انتقاد اهل اعتزال – قصيده الهيه – الحاصل في العلم اللهي – الشكوك علي ابرقلس – ردنامه فرفوريس به انابون المصري – النفس الصغير – النفس الكبير – الطب الروحاني - في السيره الغلسفيه – امارات الاقبال الدوله و چند رساله ديگر فلسفي كه در رد بر مخالفان خود در مسئله قدم هيولي و لذت و معاد و ناقدان خود بر علم الهي ورد بر سيس ثنوي نگاشت.

كتاب ديگري نيز در رد نبوات و در نقض اديان داشت به نام «في النبوات» و شايد براي تكميل اقوال خود در همين كتاب، كتاب معروف ديگر خود را به نام «حيل المتنبين» مشهور به «مخاريق الانبياء » نگاشته بوده است.

محمد رازي علاوه بر تاليف هاي فلسفي، شروح و جوامعي هم از آثار متقدمين مانند ارسطو و افلاطون داشت. از افلاطيون رساله طيماوس را شرح كرد و از ارسطو جوامعي در منطق چون جوامع قاطيفورياس و باري ارمينياس و انالوطيقا ترتيب داد و نيز كتابي در منطق به روش و با اصطلاحات متكلمين اسلام تدوين كرد. دائره المعارف دانشمندان علم و صنعت درباره محمد بن زكرياي رازي آمده است.

محمد رازي نه فقط در طب به تجربه دست مي زد بلكه آزمايش را در كليه مباحث علوم طبيعي ضروري مي دانست. وي آزمايشهاي شيميايي خود را با چنان دقتي تشريح و توصيف كرده كه امروزه هم هر شيمي داني مي تواند عينا آن را مجددا به معرض آزمايش درآورد. رازي مواد شيميايي را طبقه بندي كرد، در بابي وزن مخصوص تحقيقاتي به عمل آورد و به اكتشافات مهمي از قبيل اكتشاف الكل و اسيد سولفوريك نايل آمد. وي نخستين كسي است كه كليه اشياي عالم را به سه طبقه حيوانات، نباتات، جامدات تقسيم كرده است.»

مسعودي در كتاب التنبيه و الاشراف گفته است كه: رازي در سال 310 هجري كتابي در سه مقاله راجع به فلسفه فيثاغوري نگاشت و بعيد نيست اين توجه به فلسفه فيثاغوري جديد نتيجه تعلم رازي نزد ابوزيد بلخي بوده باشد كه از شاگردان كندي و متوجه فلسفه فيثاغوري جديد بود.

اهميت محمد رازي در فلسفه بيشتر از آن جهت است كه او خلاف بسياري از معاصران خود در فلسفه عقايد خاصي كه غالباً مخالف با آراء ارسطو است داشته است. قاضي صاعد اندلسي گويد:

جماعتي از متاخران كتابهايي بر مذهب فيثاغورس و پيروان او نگاشته و در آنها فلسفه طبيعيه قديم را تاييد كرده اند و از كساني كه در اين باب تاليفي دارد. ابوبكر محمدبن زكرياي رازي است كه از ارسطاطاليس شديداً منحرف بود و او را به سبب جدا شدن از غالب آراء ‌معلم خود افلاطون و ديگر فلاسفه مقدم بر او عيب مي كرد و مي پنداشت كه او فلسفه را تباه كرده و بسياري از اصول آن را تغيير داده است و من گمان نمي كنم كه علت دشمني محمد رازي با ارسطاطاليس و سعي در حقير شمردن او چيزي جز آن باشد كه آراء رازي دركتاب العلم الالهي و الطب الروحاني و كتابهاي ديگر او كه دال بر نيكو شمردن مذهب ثنوي در شرك و آراء براهمه و ابطال نبوت و اعتقاد عوام صابثه در تناسخ است. با افكار ارسطاطاليس منافات دارد.

ابوريحان بيروني مي گويد: من كتاب محمدبن زكرياي رازي را در علم الهي خوانده ام، او در آن تحت تاثير كتابهاي ماني و خاصه كتاب او موسوم به «سفر الاسرار» واقع است.

محمد رازي در ما بعدالطبيعيه معتقد به وجود پنج قديم بود يعني خالق نفس كلي – نفس كلي – هيولي اولي- مكان مطلق يا خلاء – زمان مطلق يا دهر – برخي از قدما مانند امام فخرالدين محمد بن عمر الرازي معتقدند كه پسر زكريا اعتقاد به قدماء‌خمسه را از حرانيان گرفته، ليكن حقيقت امر آن است كه عقيده مذكور بعد از محمد رازي بين حرانيان راه يافته، چنانكه ابوريحان بيروني هم هنگام نقل قول رازي در قدمت پنج چيز گفته است كه: وي اعتقاد خويش را به قدماء خمسه از يونانيان گرفته، اما ظاهر امر آنست كه محمد بين زكرياي در اين باب از معتقدات فلسفي ايرانيان استفاده كرده است. ابن حزم در كتاب الفصل گويد: اعتقاد مشهور مجوس بر آنست كه خالق عالم يعني اورمزد و ابليس يعني اهرمن، و گاه يعني زمان، و جاي يعني مكان، و خلاء‌ و توم يعني جوهر يا هيولي يا سرشت يا خميره، پنج قديمند. ابن جحزم در كتابي كه بر رد كتاب العلم الالهي محمد رازي نوشته بود اين اعتقاد رازي را كه به نظر او از مجوسان گرفته بود رد كرد.

مسعودي نيز نظير اين قول را دارد و گويد مجوس معتقد به قدماء خمسه هستند يعني اورمزد (خداي عزوجل) و اهرمن (شيطان شرير) و گاه «زمان» جاي «مكان» و توم (طينت و خميره) با دقت در اين اشارات معلوم مي شود كه اعتقاد به قدماء خمسه در ايران موضوعي تازه نبود و بعيد نيست كه محمد رازي در اين باب تحت تاثير نظرهاي ايرانيان قديم واقع شده باشد.

اصول معتقدات رازي در اخلاق از همه جا بهتر در كتاب سيره الفلسفيه و كتاب الطب الروحاني آمده است. وي در اخلاق معتقد به زهد و ترك و انزواي از خلق نيست. در آغاز رساله سيره الفلسفيه به كساني كه او را در معاشرت با خلق و تصرف در وجوه معاش سرزنش كرده اند تاخته و زندگي خويش را علي الخصوص با اعمال (پيشواي) خود سقراط مقايسه كرده است كه از روش كلبيون اعراض نموده و در حيات اجتماعي شركت جسته و در عين آنكه در زندگي خصوصي طريق قناعت پيش گرفته بود از مواجهه با عامه و با ملوك و بيان حق با الفاظ روشن امتناعي نداشت. فرد بايد از انهماك (كوشيدن در كاري) در شهوات دوري جويد و از هر چيز به مقداري كه از آن چاره نيست يا به مقداري كه از آن چاره نيست يا به مقداري كه جالب المي بيشتر از لذت حاصل از آن نباشد بهره برگيرد. مبناي اخلاق در فلسفه رازي بر اصل لذت و الم استوار است و او در اين باب عقايدي خاص دارد. به عقيده رازي لذت امر وجودي نيست و عبارتست از بازگشت به حالت طبيعي بعد از خروج از آن و يا خلاص از الم.

در صورتي كه در نظر ارسطو لذت امري وجودي است. ناصر خسرو قبادياني گفته است:

«قول محمد زكرياي آنست كه گويد لذت چيزي نيست مگر راحت از رنج، و لذت نباشد مگر بر اثر رنج، و گويد چون لذت پيوسته شود رنج گردد.

و گويد حالي كه آن نه لذت و نه رنج است، آن طبيعت است و آن به حسن يافته نيست.»

محمد رازي خود در الطب الروحاني در باب لذت و الم بحث مفصلي دارد و علاوه بر اين تاليفي ويژه به نام لذات عقيده خويش آورده است.

وی در اواخر عمر نابینا شد.

صفحات: 1· 2