چکیده: امام باقر (علیه السّلام) تصویری واقعی از اخلاقیات مورد تاکید قرآن و الگوی درخشان از اخلاق اسلامی برای هدایت انسان‌هاست، فضائل اخلاقِ اجتماعی، عبادی و فردی حضرت آن چنان والاست که زبان از بیان آن قاصر است و دانشمندان اهل سنت و امامیه با بیان های منحصر به فرد نیز نتوانستند حق فضائل اخلاقی حضرت را به جا آورند.
امام باقر (علیه السّلام)

هفت ذی الحجه سالروز شهادت جانسوز حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) در سال 114 هجری قمری است پنجمین ستاره پرفروغ ولایت و امامت در سال 57 هجری در شهر مدینه چشم به جهان گشودند. حضرت هنگام وفات پدر بزرگوار خود امام زین العابدین (علیه السّلام) 39 سال داشتند. نام حضرت «محمد»، كنیه‌اش «ابوجعفر» است و «باقر» و «باقرالعلوم» از القاب حضرت است.

زندگی آن حضرت مانند سایر معصومین (علیهم السلام) تصویری واقعی از اخلاقیات مورد تاکید قرآن است و الگوی درخشان از فضائل اخلاقی سفارش دین اسلام برای هدایت انسان‌هاست، در ابعاد اخلاق اجتماعی، ابن شهر آشوب در كتاب مناقب درباره امام باقر (علیه السّلام) می‌نویسد: «او راستگوترین و گشاده روترین و بخشنده ترین مردمان بود در میان اهل‌بیت (علیهم السّلام) كمترین ثروت و در عین حال بیشترین هزینه را داشت، هر جمعه یك دینار صدقه می‌داد و می‌فرمود: صدقه روز جمعه به خاطر فضیلت این روز بر دیگر روزها، دو چندان می‌شود. هر گاه پیشامدی غم انگیز به او روی می‌نمود، زنان و كودكان را جمع می‌كرد خود دعا می‌كرد و آنان آمین می‌گفتند. بسیار ذكر خدا می‌گفت. راه می‌رفت در حالی كه ذكر خدا می‌كرد، غذا می‌خورد با مردم سخن می‌گفت باز از ذكر خداوند غافل نمی‌شد. فرزندانش را جمع می‌كرد و به آنان می‌فرمود تا سرزدن آفتاب ذكر بگویند. شیخ مفید نیز درباره آن حضرت می‌گوید: مراتب بخشندگی او در خاص و عام آشكار و بزرگواری‌اش در میان مردم مشهور و با وجود كثرت عیال و متوسط بودن وضع زندگی‌اش به احسان و بخشندگی مشهور بودند». [1]

در ابعاد اخلاق بندگی، «افلج» آزاد كرده امام باقر (علیه السّلام) نقل می‌کند: «با محمد بن علی به قصد حج بیرون شدم، چون به مسجد درآمد به خانه خدا نگریست با بانك بلند گریست، عرض كردم: پدر و مادرم فدایت مردم به شما می‌نگرند ای كاش اندكی صدای خود را پایین می‌آوردید. امام به من پاسخ داد: وای بر تو ای افلج! چرا نگریم؟! شاید خدای تعالی در اثر این گریه بر من به مهربانی بنگرد و فردا در پیشگاه‌ خدا سرفراز و رستگار شوم. افلج گوید: آنگاه امام طواف كرد و سپس آمد تا نزد مقام نمازگزارد سپس سر از سجودش برداشت و دیدم كه پیشانی آن حضرت از بسیاری اشك، خیس و تر شده است. افلج می‌افزاید: آن حضرت هرگاه می‌خندید، می‌فرمود: اللهم لا تمقتنی یعنی خداوندا بر من خشم مگیر!».[2]

در بحث اخلاق فردی حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) ابعاد گوناگونی را می توان برشمرد ازجمله:

1- حلم امام باقر (علیه السلام): حلم امام از بارزترین صفات ایشان است، كه مورخین اجماع دارند هرگز بدی نكرد به كسی كه به او اهانت و ظلم كرده بود و حتی در مقابل به آن شخص نیكی و احسان می‌نمود، موارد زیادی روایت شده از جمله: یک شخص مسیحی به حضرت باقر (علیه السلام) جسارت کرد و گفت: « تو بقری!» (بقر به معنای گاو است.) حضرت با کمال ملایمت فرمودند: « نه من باقر هستم.» آن مرد که ملاطفت حضرت را دید دوباره گفت: « تو پسر زن آشپزی!» حضرت فرمود: «آشپزی از هنرهای مادر من بود». برای بار سوم آن مرد گفت: « تو پسر زنی سیاه چهره و بد دهنی هستی.» حضرت باز با کمال آرامش فرمود: « اگر راست می گویی خداوند او را بیامرزد و اگر دروغ می گویی، خدا تو را بیامرزد!» در این وقت آن مرد مسیحی که با یک دنیا نرمش و لطف روبرو شده بود و مسیح را در سیمای حضرت باقر (علیه السلام دید) مسلمان شد.[3]

2- صبر امام باقر (علیه السلام): روایت كرده‌اند از عظمت صبر آن امام همام (علیه السّلام) گاهی با اصحاب جلوس می‌كرد و در آن حال از خانه‌ای صدای بلندی را می‌شنید. (به علت از دست دادن فرزند یا وابسته ای در منزلش) فوراً بسوی آن خانه یكی از اصحاب را می‌فرستاد می‌فرمودند: «الحمد لله علی ما أعطی و له ما أخذ إنهَهُم عن البكاء و خذوا فی جهازه، واطلبوا السكینة و… » سپاس خداوند را به آن چه كه عطا كرده بود و آن چه گرفته مال او بود از گریه نهی كن و آماده تجهیز او (مرده) باشید، آرامش بخواهید از خداوند در مصیبت و هر گاه كسی مراجعه می كرد جهت رفع نیاز از او رفع نیاز می كرد، در كرم و سخاوت همچون اجدادش شهره بود و بدیل نداشت. [4]

3- صله و پاداش سخاوت حضرت به اصحاب: بهترین و نیكوترین چیز نزد امام (علیه السّلام) در این دنیا دادن صله به برادران دینی خود بود و به آن عشق می‌ورزیدند، هرگز از دادن صله ملول نمی‌شدند، حتی به فرزند خود امام صادق (علیه السّلام) عهد كردند كه بعد از خود به دیگران انفاق كنند.[5] كرم و سخاوت حضرت تا جایی است که بدین وصف سخاوتش توصیف شده:

لو كان یوجد عرف مجد قبلهم لوجدته منهم علی أمیال
اگر مجد و بزرگواری قبل از آنها (ائمه) پیدا شود تنها در بین آنها به جهاتی این مجد دیده می شود.

إن جئتهم أبصرت بین بیوتهم كرماً یقیك مواقف التسال
اگر به سوی آنها روان شوی بینا شوی از كرم آنها در بین خانه های آنها كه مواقف كردند.

نورالنبوة والمكارم فیهم متوقع فی الشیب والاطفال
نور نبوت و مكارم اخلاق در پیر و جوان آنها و كودكانشان، به امیدواری است.[6]

فضائل اخلاق اجتماعی و فردی امام باقر (علیه السلام) آن چنان والاست که زبان از بیان آن قاصر است، لذا از پیشگاه مقدس آن امام همام بابت هرگونه قصوری چه از لحاظ لفظی یا معنا و مفهومی که باعث شده حق فضائل والای آن حضرت به شایستگی بیان نشود عذر خواهیم.

صفحات: 1· 2