چکیده:
امام رضا (علیه السلام) در زمینه ی اقتصاد اجتماعی همواره در رعایت حال فقرا و خدمت رسانی به نیازمندان پیش قدم بودند و با مفاسد اقتصادی چون اسراف و زراندوزی مبارزه می کردند و کار و تلاش و تولید را سرلوحه ی پیشرفت اقتصادی می دانستند. ایشان در دوران ولایت عهدی با کارهایی از قبیل ساخت مسجد و حمام، احداث چاه و قنات، و سعی در تقلیل مالیات ها گام بلندی در رفع نیازِ نیازمندان برداشتند.
مقدمه:
این مقاله در ادامه ی سبک زندگی اقتصادی امام رضا (علیه السلام)، به بررسی سبک زندگی اقتصادی ایشان در زمینه ی اجتماعی پرداخته و آثار اقتصادی در مقاله دیگری ارائه خواهد شد. هدف از این پژوهش بیان راهکارهای عملی و الگوبرداری از سیره رضوی در اقتصاد اجتماعی می باشد. سبک زندگی و آموزه های اقتصادی حضرت رضا (علیه السلام) می تواند سرلوحه ی زندگی شخصی و اجتماعی مسلمانان و شیعیان شود و با استفاده از سیره و سخن آن حضرت و الگوگیری از روش زندگی ایشان، راهکارهای مؤثری در سبک زندگی اقتصادی خویش داشته باشیم. هدف از ارائه ی این پژوهش بررسی سیره اقتصادی امام رضا (علیه السلام) در بُعد اجتماعی می باشد.
1. سازندگی و خدمت رسانی
اسناد تاریخی نمونه های بسیاری از خدمات و کمک رسانی ها و سازندگی های امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) را ذکر می کند. از جمله: احداث مسجد، ساختن حمام، حفر چاه، احداث قنوات.
ایشان گاهی با دست مبارک خویش در احداث آن موارد مشارکت می کردند و گاهی به هدایت و تشویق سایر افراد می پرداختند. در جریان سفر خراسان، وقتی وارد نیشابور شدند، در محله ای حمام و حوض عمومی ساختند. 1(عطاردی، مسند امام رضا، ج1، ص58)
اسناد تاریخی نمونه های بسیاری از خدمات و کمک رسانی ها و سازندگی های امام رضا (علیه السلام) را ذکر می کند. از جمله: احداث مسجد، ساختن حمام، حفر چاه و …
2. رعایت امور اقتصادی نسبت به فقرا
امام رضا (علیه السلام) حامی بی پناهان و سرپرست افتادگان بود. ایشان با شیوه های گوناگون به صورت محرمانه با واسطه ها و گاهی در نیمه شب های تاریک به خانه ی نیازمندان می رفتند و به زندگی آنها می رسیدند.
زمانی که فردی بدهکار می شد و طلبکار بر او سخت می گرفت، امام رضا (علیه السلام) در این شرایط یا به پرداخت بدهی او اقدام می کرد و یا او را ضمانت می کرد تا بدهکار را از آن مخمصه نجات بخشد. 2(ر.ک: حرعاملی، وسائل الشیعه، کتاب التجاره)
امام رضا (علیه السلام) در حدیثی به کسانی که از پرداختن حقوقی که در اموالشان است به تهی دستان و بینوایان، خودداری می ورزند، چنین هشدار داده است:
«صاحب نعمت در خطر است، پرداختن حقوق خدا در آن نعمت بر او واجب است؛ به خداى سوگند که خداوند بزرگ نعمت هایى به من مى دهد؛ و من پیوسته در این باره بیمناکم - و دستش را به نشانه ی اظهار تأسّف تکان داد - تا آن گاه که از عهده ی حقوقى که خدا بر من واجب کرده است درآیم.»3 (کلینی، الکافی، ج4، ص399)
3. تقلیل میزان مالیات
در اسلام، چنان چه زکات دریافتی توسط حکومت اسلامی کفاف مخارج کشور و لشکر را ندهد، قوانین و ضوابط مالیات درخصوص اصناف اقتصادی وضع می شود و مردم علاوه بر پرداخت زکات، ملزم به پرداخت مالیات نیز خواهند شد. اگرچه افرادی سعی داشته اند کانال هایی برای گریز از پرداخت مالیات پیدا کنند، لیکن از سوی دیگر دریافت مبالغ سنگین مالیات از سوی برخی دولت ها برای مردم به ویژه قشر مستضعف و آسیب پذیر، کمرشکن بوده است.4 (جعفر نژاد، آثار حضور و برکات امام رضا (علیه السلام) در ایران، ص85 و 84) بنی عباس و از جمله مأمون برای اخذ مالیات سنگین، افراد ستمکار و زورگو را که ذره ای رأفت و مروت نداشتند، به نقاط مختلف اعزام می کردند. آنها برای آنکه روستاییان ایران نتوانند از پرداخت مالیات بگریزند و به جای دیگری پناه ببرند، بر گردن آنها گردن آویز سُربی می بستند. 5(فشاهی، مقدمه ای بر سیر تفکر در قرون وسطی، ص169) امام رضا (علیه السلام) با استفاده از موقعیت مناسبی که فراهم آمده بود، تلاش کردند که بار وظایف مالیاتی رعایا سبک تر شود و میزان خراج محصول تقلیل یابد و سایر عوارض و مالیات هایی که مطابق شریعت اسلام نبود، لغو کردند.6 (جعفر نژاد، همان، ص85)
امام رضا (علیه السلام) با استفاده از موقعیت مناسبی که فراهم آمده بود، تلاش کردند که بار وظایف مالیاتی رعایا سبک تر شود و میزان خراج محصول تقلیل یابد و سایر عوارض و مالیات هایی که مطابق شریعت اسلام نبود، لغو کردند.
آورده اند: شیعه ای که به نجاشی، حاکم اهواز و فارس، از بابت خراج، بدهی زیادی داشت و امکان پرداخت نیز برایش نبود، از امام رضا (علیه السلام) خواست تا برای نجاشی نامه ای بنویسد و از وی درخواست بخشش بدهی او را بکند که امام (علیه السلام) چنین کرد و او نیز بخشید. 7(طوسی، تهذیب الأحکام، ج6، ص333)
4. کار و تلاش
کار و کوشش، قانون عام آفرینش برای شکوفایی اقتصادی و دست یابی به اهداف و آرزوهای بلند است. هر که این قانون را به درستی به کار گیرد، دنیای او رونق می گیرد. از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهد فی سبیل الله می داند و می فرماید: «آن که با کار و کوشش، در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده ی خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد.»8 (ابن شعبه، تحف العقول، ص445)
5. قناعت
شیوه قناعت در واقع، همان پیدا کردن راه میانه است. بهره بردن از شیوه قناعت، علاوه بر آن که خانواده را از افتادن در چاله فقر نگه می دارد، اهرم کار سازی است در جهت شکوفایی استعدادها و خلق ابتکارات. در این رابطه به حدیثی قدسی از امام رضا (علیه السلام) می نگریم که فرمود:
«خداوند می فرماید: تو به آن چه روزیت کرده ام خوشنود باش تا از بی نیازترین مردم باشی و من روایت می کنم که هر کس قناعت پیشه داشت سیر است و هر که قانع نباشد سیر نمی شود.» 9(نوری، مستدرک الوسائل، ج15، ص225)
از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهد فی سبیل الله می داند.
حضرت امام رضا (علیه السلام)، همواره پیروانشان را به رضایت به رزق اندک توصیه می کردند و از فرمایشات ایشان است: «هر کس به رزق و روزی کم از خدا راضی باشد، خداوند از عمل کم او راضی باشد.» 10(شهید اول، چهل حدیث، ص30)
6. مبارزه امام رضا (علیه السلام) با مفاسد اقتصادی
6-1. زراندوزی
زراندوزی و گردآوری بی حساب مال، یکی از عوامل ایجاد شکاف طبقاتی بین جامعه است. امام رضا (علیه السلام) در کلام گهربارشان به ریشه های زراندوزی و بررسی زراندوزان از منظر روان شناختی اشاره کرده، انگیزه های زراندوزی را چنین بیان می فرماید:
«مال جمع نمی شود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی دراز، حرص غلبه کننده، قطع رحم و مقدم داشتن دنیا بر آخرت.» 11(شیخ صدوق، الخصال، ج1، ص282)
بی گمان مال اندوزی نکوهیده که انگیزه هایی شیطانی دارد، موجب درآمدهایی است که از راه های ظلم، استثمار، احتکار، تولید جنس بی کیفیت، غصب، رباخواری و مانند آنها به دست آمده، نه از راه تولید و سرمایه گذاری های سازنده و کسب های حلال. 12(حکیمی، فرازهایی از سخنان امام رضا (علیه السلام)، ج1، ص98)
امام رضا علیه السلام: مال جمع نمی شود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی دراز، حرص غلبه کننده، قطع رحم و مقدم داشتن دنیا بر آخرت.
6-2. اسراف
اسراف، عامل اصلی فقر و تهی دستی به شمار می رود. از دیدگاه عرفانی، نعمت های پروردگار ادراک و شعور دارند و آن گاه که بی توجهی فرد را به خود حس کنند، رخت بر می بندند و فرد را از نعمت ها محروم می کنند. در مقابل، اگر از انسان توجه، احترام و ارزش ببینند، نه تنها مهمان سفره زندگی او خواهند شد، بلکه نعمت های دیگر را نیز به سوی خویش فرا می خوانند. در نتیجه، نعمتی بر نعمت های شخص افزوده می شود.
امام رضا (علیه السلام) تباه سازی اموال را پدیده ای ناپسند می داند، دوستان و پیروان خویش را از این پدیده ی نامبارک باز می دارد و می فرماید: «خداوند، تباه سازی اموال را دشمن می دارد.» 13(کلینی، همان، ج5، ص301؛ ابن شعبه، همان، ص804)
ایشان همچنین می فرماید: «اگر مردم حد میانه را در خوراک رعایت می کردند، بدن هایشان پایدار و سالم می ماند.» 14(مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص142)
بنابراین حدّ میانه و اعتدال در همه ی امور زندگی از منظر امام مرز بین خست و اسراف است و تعادل در زندگی مورد پسند و قبول امام رضا (علیه السلام) می باشد.
یکی از سالم ترین برنامه های اقتصادی در امور زندگی، میانه روی و دوری کردن از اسراف است، به کار بردن این شیوه به سالم ماندن خانواده بسیار کمک می نماید.
اسراف، عامل اصلی فقر و تهی دستی به شمار می رود.
نتیجه
امام رضا (علیه السلام) در زمینه ی اقتصاد اجتماعی همواره در رعایت حال فقرا و خدمت رسانی به نیازمندان پیش قدم بودند و با مفاسد اقتصادی چون اسراف و زراندوزی مبارزه می کردند و کار و تلاش و تولید را سرلوحه ی پیشرفت اقتصادی می دانستند. ایشان در دوران ولایت عهدی با کارهایی از قبیل ساخت مسجد و حمام، احداث چاه و قنات، و سعی در تقلیل مالیات ها گام بلندی در رفع نیازِ نیازمندان برداشتند. سیره و سبک زندگی امام رضا علیه السلام راه گشای مشکلات زندگی است و اگر مؤمنین در زندگی به این الگوهای الهی تمسک کنند بسیاری از مشکلات اقتصادی در جامعه اسلامی ریشه کن خواهد شد.
صفحات: 1· 2
آخرین نظرات